به گزارش خبرنگار وسائل، «کتاب تاثیرات فرهنگی انقلاب اسلامی بر رشد بیداری اسلامی» به قلم محمد رحیم عیوضی در هفت فصل و ۳۳۱ صفحه به همت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به رشته تحریر درآمده است.انقلاب اسلامی ایران به منزله یک پدیده فراملی، بازتاب و تاثیرات گستردهای در ساختار نظام بین الملل، در سطح جهان اسلام و همچنین منطقهای در پی داشته است. همچنین موج بیداری انقلاب، موجب پیداییش و احیای جنبشهای آزادی بخش دینی شد به طوری که این جنبشها توانستند یکی از بازیگران مهم و نوظهور در نظام بین الملل نقش آفرین شوند.امام خمینی(ره) نخستین رهبری بود که توانست گفتمان بیداری اسلامی را به یک واقعیت عینی و سیاسی تبدیل کند، به طوری که هم اکنون به بزرگترین چالش برای هژمونیک آمریکا و رقیبی برای گفتمان مسلط لیبرالیسم تبدیل شده است.
انقلاب ایران یکی از مهمترین رخدادهای فرا ملی سیاسی اواخر قرن بیست است و بی تردید از جهاتی فرصت و از جهاتی تهدید بوده استو نیز همانند سایر پدیدههای اجتماعی-سیاسی پدیده بسیار پیچیده و سیالی است.
پدیده انقلاب، شرایط وقوع و تاثیرات آن
فصل اول «پدیده انقلاب به طور کلی و انقلاب اسلامی ایران به طور خاص و شرایط وقوع آن، بیداری اسلامی و شاخصهای آن»: اصولا وقوع انقلاب برای همه ملل و مردم جهان یک رخداد عظیم و به یادماندنی است. لکن انقلاب ایران به لحاظ شرایط زمانی و مکانی ماهیت و ابعاد آن، از اهمیت و اولویت بسیار بالایی برخوردار است.
انقلاب عبارت است از جریان هدفمند و آگاهانهای که به منظور ایجاد تغییرات بنیادی و مطلوب در جامعه به وجود میآید که به سرنگونی حاکمیت سیاسی منجر خواهد شد به وجود میآید. از این رو انقلابها در فرایند راهبردی خویش در سایه آگاهی اجتماعی شکل میگیرند.
ویژگیهای انقلاب اسلامی: ۱-عامل عقیده و ایمان ۲-اسلامی بودن انقلاب ۳-معنویت انقلاب اسلامی ۴-قدرت رهبری و نفوذ معنوی آن ۵-قیام یکپارچه مردم؛ و همچنین مراکز آگاهی بخش و کانونهای اصلی نهضت شامل: ۱-ایثار و شهادت ۲-پیشتاز بودن روحانیت مبارز ۳-مشخص بودن راه آینده از همان آغاز حرکت.
نظریههای متفاوتی درباره چرایی و چگونگی رخداد انقلاب اسلامی مطرح شده از جمله: ۱-فرضیههای توطئه ۲-نظریه اقتصاد ۳-نظریه استبداد ۴-نظریه اسلام زدایی رژیم ۵-نظریه همه جانبه.
بیداری اسلامی را میتوان یک نگرش عمومیت یافته دانست، که تقریبا در همه جوامع، گروهها و تک تک افراد جامعه اسلامی یافت میشود. یک جنبش اسلامی از منابع و سرچشمههای مختلفی نشئت میگیرد و شامل پدیدههایی همچون ساختار سازمانی، رهبری، شبکهها و ابزارهای ارتباطی، سرمایه اقتصادی، اهرمهای فشار و عقاید و باورهای مردم میباشد.
باورهای اصلی در خصوص احیای بیداری اسلامی را میتوان به این شرح نام برد: ۱-اعتقاد به فاصله داشتن جامعه اسلامی از آرمانهای جوامع ۲-اعتقاد به ضرورت رجوع به قرآن و سنت برای درک و ظرفیتهای عطیم در منابع دینی ۳-تلاش برای بازخوانی هویت ملی، فرهنگی یا دینی از دست رفته ۴-افتخار برای بزرگ نمایی دستاوردهای اسلامی ۵-احساس کوتاهی برای انجام وظایف اسلامی.
تعریف عملیاتی شاخصهای بیداری اسلامی در بیانات رهبری عبارتند از: ۱- حضور مردمی ۲-اسلامی بودن حرکتها ۳-ضد استکباری و ضد استعماری بودن.
فصل دوم «تاثیر انقلاب اسلامی بر بیداری اسلامی و مقایسه تاثیرات آن بر جوامع مختلف جهان اسلام»: میتوان فرهنگ را نظام متشکل از اعتقادات و باورها، ارزشها رفتارها و نمادهای بهم پیوسته که در یک جامعه شکل گرفته و به طور مدام تولید و باز تولید میشود تعریف نمود.
بعد پیروزی انقلاب اسلامی موج به قدرت رسیدن اسلام گرایان از طریق آرای عمومی، اسلام را به عنوان یک نیروی سیاسی و اجتماعی مهم در جامعه مدنی مطرح کرد. مهمترین پدیدهای که در پی پیروزی انقلاب اسلامی در منطقه خاورمیانه به وقوع پیوست این بود که پایههای مشروعیت این حکومتهای خودکامه به لرزه درآمد و آنها را به مهمترین بحران، یعنی بحران مشروعیت روبرو ساخت.
با پیروزی انقلاب اسلامی، شیعیان با توجه به هویت فراموش شده خویش، در مقابله با مشکلات سیاسی و اجتماعی موجود، نیروی مضاعفی کسب کردند. آنان مفاهیم ارزش هایی، چون ایثار، تلاش برای آزادی و استقلال، ولایت، شهادت، زیر بار ظلم نرفتن، مبارزه با هوایهای نفسانی و بسیاری از ارزشهای دیگر را در ابعاد وسیعتر و معنای واقعی آن از مردم انقلاب ایران آموختند.
بسیاری از نظریه پردازان و رهبران انقلاب اسلامی بر این باورند که این انقلاب یک انقلاب فرهنگی است. انقلاب اسلامی ایران از میان سه الگوی هویتی «ایرانی باستانی، اسلامی و غربی» بر الگوی اسلامی-انقلابی مبتنی بر تغییر پارادایم فرهنگی تکیه دارد.
عناصر و ویژگیهای ماهوی انقلاب که باعث تاثیرگذاری و گسترش آن شد عبارتند از: ۱-انقلاب بزرگ ۲-فرا ملی ۳-مکتب جهان شمول ۴-محیط متناجس پیرامونی ۵-عقیده مشترک ۶-دشمن مشترک ۷-هدف مشترک ۸-وحدت طلبی ۹-مردم گرایی.
بهره گیری از دین در ایجاد تحول اجتماعی مطلوب، مهمترین تاثیر امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی بر جنبش گران مسلمان و جنبش بیداری اسلامی است، در حالی که پیش از آن در فضای جهانی آلوده به لیبرالیسم و کمونیسم، کمتر کسی به توانایی دین در پدیدآوری انقلاب ایمان داشت.
فصل سوم «گرایشات و دیدگاههای موجود در باب تاثیرات انقلاب اسلامی بر روند بیداری اسلامی»: در طرح خاورمیانه جدید که توجهی به آن نشده آن است که منطقه خاورمیانه بیش از آنکه منطقهای با ماهیت جغرافیایی صرف محسوب شود، محدودهای با هویت فرهنگی است؛ و مهمترین ایراد این طرح نادیده گرفتن هویت مردمی با ماهیت غالب اسلامی در منطقه است.
طرح آمریکایی خاورمیانه جدید اگر چه ظاهری اجتماعی-اقتصادی دارد، اما اهداف امنیتی کلانی را دنبال میکند که میتوان آن را استحاله یاد کرد.
رفتارشناسی امریکا در تحولات اخیر خاورمیانه تایید مینماید که حتی اگر جامعه اطلاعاتی آمریکا در خصوص وجود بسترهای لازم برای بروز اعتراضات مردمی آگاه بوده است، اما اول، درک درستی از عوامل جامعه شناختی در کشورهای خاورمیانه نداشته و دوم، اطلاعات دقیقی از زمان خیزش، مکان، شیب و سرعت آن نداشته است.
گفتمان بیداری اسلامی یک منظومه معنایی است که تلاش میکند ارزشهای عمیق اسلامی، مفاهیم و خواستهای مردمی را در یک چارچوب منسجم معنایی کرد هم آورد، در این بین اموری چون: الف) اسلام خواهی دال مرکزی بیداری اسلامی است که شامل: ۱-رشد روز افزون شعارهای اسلامی ۲-جاری کردن شعائر اسلامی ۳-نتایج انتخابات برگزار شده ۴-افزایش محبوبیت شخصیتهای مسلمان ضد صهیونیست، است. ب) مردم سالاری دینی ج) استقلال خواهی د) کرامت انسانی ه) استکبار ستیزیو استعمار ستیزی و) حضور مردمی.
در ادامه این فصل به گفتمان اسلام سلفی عربستان، گفتمان اسلام سکولار ترکیه، گفتمان خاورمیانه ترکیه از جمله روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی، و در نهایت گفتمان فرهنگی انقلاب اسلامی و خاورمیانهای ایران به طور اجمال پرداخته میشود.
آثار و نتایج انقلاب و عملکرد دستگاه دیپلماسی در بیداری اسلامی
فصل چهارم «بازتاب، آثار و نتایج انقلاب اسلامی ایران بر روند بیداری اسلامی»: در این بخش به ظرفیت کشورهای منطقه پرداخته میشود از جمله ظرفیتهای نفوذ عربستان که زیر موضوعات این بخش عبارت است از: ۱-عرصه علمی ۲-حمایتهای آمریکا ۳-افزایش قدرت نظامی ۴-سابقه تاریخی ۵-میزبانی زائران مکه و مدینه ۶-اسلام گرایی ۷-تحرک دیپلماسی.
ظرفیتهای نفوذ ترکیه: ۱-رشد اقتصادی و صنعتی ۲-گسترش نهادهای مدنی ۳-افزایش ضریب شاخصهای دموکراسی ۴-تلاش برای حل مشکلات منطقه ۵-سیاست نو عثمانی گرایی ۶-حمایتهای غرب.
ظرفیتهای نفوذ ایران: ۱-مقاومت در برابر فشارهای بین المللی ۲-قدرت یافتن ایران در جهان و منطقه ۳-جهانی کردن مبارزه علیه اسرائیل ۴-حمایت موثر از جنبشهای ضد اسرائیلی ۵-محوریت ثبات منطقه ۶-حل و فصل بحرانهای منطقه ای.
یکی از تاثیرات انقلاب ایران بر جنبشهای سیاسی اسلامی معاصر، به تقلید شعارهای انقلاب اسلامی از سوی جنبش گران مسلمان بر میگردد. از آثارهای دیگر پیروزی انقلاب اسلامی، باز تعریف جایگاه زنان در شکل گیری انقلاب، پیروزی و حضور مستمر و مداوم در مراحل مختلف متجلی شده است.
مشارکت زنان ایرانی در انقلاب دو اثر مهم بر اعراب بر جای گذاشت؛ یکی اینکه حجاب مانع از مشارکت زنان در فعالیتهای سیاسی و اجتماعی نیست و دیگری اینکه زنان عرب را به مشارکت عملی در اسلام به ویژه سیاسی و اجتماعی تشویق کرد.
دولت ترکیه در دهههای اخیر به واسطه برنامههای توسعه گرایانه توانسته اقتصاد جهانی را از آن خود کند. از طرف دیگر میخواهد الگوی نظام سیاسی خود را به منطقه تسری دهد در وهله اول تلاش خواهد کرد که دیپلماسی فرهنگی خود را در منطقه تقویت کند.
از جمله ظرفیتهای انقلاب اسلامی در تبدیل شدن به قطب فرهنگی جهان اسلام به کار بستن قدرت نرم در روابط خارجی است جمهوری اسلامی با استفاده از قدرت نرم خود توانسته است در میان گروهها و جمعیتهای شیعه در جهان نوعی بیداری اسلامی ایجاد کند. این کاربرد قدرت نرم به نگرانی بازیگران جهانی و کشورهای عرب منطقه منجر شده است.
از جمله موارد دیگر که میتوان در ظرفیتهای انقلاب اسلامی نام برد بدین شرح است: کارآمدی سیاست نه شرغی نه غربی، مواجهه حداکثری با غرب، همخوانی الکوی فرهنگی ایران با هویت فرهنگی خاورمیانه، ایران الگویی از درون جهان اسلام و همچنین ظرفیتهای علمی ایران.
فصل پنجم «عملکرد دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در بیداری اسلامی، گفتمان و سیاست خارجی در ج. ا. ا»: گفتمان سیاست خارجی از درون گفتمان انقلاب اسلامی برآمده است. از سالهای پس از انقلاب، دو گفتمان ملی گرایی و اسلام گرایی در سیاست خارجی ظهور کرده است.
در این بین گفتمانهایی شکل گرفت که بدین شرح میباشند: ۱-گفتمان ملی-مذهبی لیبرال که در عین نگاه استکبار ستیزی اعتقادی به صدور انقلاب نداشتند. ۲-گفتمان آرمانگرایی اسلامی که ضمن تقسیم جهان به دارالکفر و دارالاسلام بر این باورند که دارالاسلام باید برتمامی جهان سیطره یابد به همین دلیل به صدور انقلاب نگاه ویژهای داشتند.
۳-گفتمان مصلحت مصلحت گرایی اسلامی که مستلزم رفع نیازها و مطالبات ملت ایران از یک سو و خدمت به امت اسلام از سوی دیگر است و در عین تلاش برای وحدت جهان اسلام در چارچوب نظام بین الملل با قطبهای استکباری مبارزه کرد. در بحث صدور انقلاب هم اول به دنبال برپایی یک دولت نمونه اسلامی و سپس تبیین و ترویج آن برای دیگران است.
۴-گفتمان توسعه گرایی اقتصادی که توسعه ملی دال مرکزی آن است. در این گفتمان بار امالقرا سنگینتر و مهمتر است. نگاه استکبار ستیز آن بر مبنای نه شرقی و نه غربی را بر مبنای عدم تعهد اطلاح طلب خواند و در بحث صدور انقلاب با مدلی از توسعه و پیشرفت اسلامی مد نظر قرار گرفت تا دیگر مسلمانان بتوانند از آن الگو برداری کنند.
۵-گفتمان توسعه گرایی سیاسی، که توسعه گرایی مردم سالار دال مرکزی آن است و به دنبال عادی سازی روابط خارجی مبتنی بر همزیستی مسالمت آمیز بود؛ و در بحث صدور انقلاب از طریق گفتگوی تمدنها حرکت میکرد.
۶-گفتمان اصول گرای عدالت محور، در این گفتمان عدالت طلبی و عدالت گستری دال مرکزی آن بود. در واقع هدف و آرمان راهبردی آن برقراری و تشکیل جامعه جهانی اسلام تحت حاکمیت دولت واحد اسلامی است. در استگبار ستیزی به دنبال تغییر وضع موجود برای تامین وضع مطلوب اسلامی در اولویت اهداف سیاست خارجی قرار گرفت.
در بحث صدور انقلاب به دنبال ارائه الگوی دولت عدل اسلامی به جهان به ویژه مسلمانان و مستضعفان است و از ابزاری، چون دیپلماسی عمومی که از طریق سفرهای خارجی، حضور فعال در جوامع و سازمانهای بین المللی، دیپلماسی نامه نگاری، دیپلماسی رسانه و حمایت از نهضتهای آزادی بخش میتوان نام برد.
آسیب ها، فرصتها و مدلهای پیش رو
فصل ششم «آسیب ها، فرصتها و راهکارهای فرآروی انقلاب اسلامی به منظور گسترش بیداری اسلامی»: مقصود از آسیب شناسی جریان بیداری اسلامی نیز در حقیقت شناخت و مطالعه مجموعه عواملی است که در فرایند حرکت انقلاب در مسیر دستیابی به ارزش ها، آرمانها و اهدافشان، مانع ایجاد کرده، آن را متوقف یا به نحو چشمگیری کندتر میسازد.
در همین راستا اموری که باید مد نظر گرفت بدین شرح است: ۱-فقدان پایگاه نظری و ضعف نخبگان ۲-تقلیل سطح گفتمان ۳-تقلیل مردم سالاری دینی به دموکراسی سکولار ۴-تقلیل مردم سالاری به حزب سالاری که شامل تقلیل موضوع به مسئله و فرقه گرایی، قبیله گرایی نیز میشود.
از دیگر چالشهای پیش رو جمهوری اسلامی: افزایش نفوذ کشورهای فرصت طلب، جنبشهای ناسیونالیستی، افزایش نفوذ گروههای سلفی و افزایش قدرت نفوذ ترکیه است.
زمینههای تاریخی و اهداف مشترک انقلاب اسلامی ایران با انقلابهای اخیر در خاورمیانه که مبتنی بر گفتمانهای دین محور، عدالت محور، سلطه ستیز میباشد، محورهایی است که ایران میتواند به واسطه آن موجب الگودهی به انقلابهای اخیر در خاورمیانه شود.
از جمله این ظرفیتهای ایجاد شده میتوان به این موارد اشاره کرد: ۱-مخالفت نهضتهای انقلابی با سیاستهای منطقهای آمریکا ۲-انقلابهای خاورمیانه و تبعات منفی آن بر اسرائیل ۳-سقوط سران مرتجع وابسته و مخالف انقلاب اسلامی ۴-افزایش ظریب وحدت اسلامی در پرتو بیداری اسلامی و ... .
فصل هفتم «مدل پیشنهادی چهار بعدی نفوذ و اثرگذاری انقلاب اسلامی بر جریان بیداری اسلامی و نتیجه گیری نهایی»: مدل چهار بعدی نفوذ شامل: ۱-ظرفیتهای حوزه ایدئولوژیک ۲-ظرفیتهای حوزه سیاسی ۳-ظرفیتهای حوزه فرهنگی ۴-ظرفیتهای حوزه علمی که هر کدام اینها در سه سطح عمومی، رسمی و مقاومت مورد بررسی قرار میگیرد.
در نتیجه میتوان گفت: بازتاب انقلاب اسلامی را میتوان در زمینههای ترویج فرهنگ مردم سالاری دینی، فرهنگ استقلال خواهی و استکبار ستیزی، بازخیزی اسلام در عرصههای حیات اجتماعی و احیای نقش جنبشهای اسلامی بررسی کرد. انقلاب اسلامی با بیان شعار نه شرقی و نه غربی توانست نظمی جدید مبتنی بر برابری دولت هاو حاکمیتها و تحقق حقوق الهی و انسانی ملتها را رقم بزند.
از سوی دیگر انقلاب اسلامی توانست با تاکید بر وحدت شیعه و سنی، تقریب مذاهب اسلامی و نفی فرقه گرایی مذهبی ایجاد بکند. همچنین با افزایش خودآگاهی مستضعفان و محرومان و احیای خود باوری، اعتماد به نفس و بیداری اسلامی در میان ملتهای مسلمان توانست بر اهمیت جنبشهای آزادی بخش تاکید ورزد./601/241/ح